Srednjovekovna književnost Zapadne Evrope i Balkana oblikovala je različite modele poželjnog, idealnog čoveka. U Engleskoj, pod snažnim uticajem katoličke Evrope i feudalno-viteške kulture, dominira lik viteza, dok u srpskoj srednjovekovnoj tradiciji, ukorenjenoj u vizantijskom kulturnom i duhovnom krugu, centralno mesto zauzima svetitelj. Srpske epske pesme, iako zapisane uglavnom u 19. veku, čuvaju model epskog narodnog junaka iz perioda srednjeg veka. Ova tri junaka predstavljaju tri različita ideala: viteštvo, svetost i narodnu herojsku etiku, prikazujući kako književnost oblikuje identitet jedne kulture.
1. Vitez – ideal katoličke i feudalne Evrope
Engleski srednji vek, kao deo šire zapadnoevropske civilizacije, stvara lik viteza koji je istovremeno ratnik, feudalac i moralni uzor. Dela poput Beovulfa, arturijanskog ciklusa i Ser Gavejn i Zeleni vitez prikazuju viteza kao:
-
branitelja kralja i kraljevstva,
-
čoveka koji živi prema kodeksu časti (hrabrost, lojalnost, velikodušnost),
-
člana poretka utemeljenog na katoličkoj etici, pokori, ispovedanju i pojmu greha.
Kroz romansirane priče razvija se hrišćanska viteška etika, gde hrabrost više nije samo vojnička, već i moralno-duhovna vrednost. Engleski vitez je proizvod katoličkog Zapada, gde se religija i ratništvo spajaju u ideal krstaša, zaštitnika siromašnih i borca za veru.
2. Svetitelj – ideal pravoslavnog i vizantijskog nasleđa kod Srba
Za razliku od viteza u Engleskoj, srpska srednjovekovna književnost stvara svetitelja kao vrhovni moralni model. Manastiri, žitija i hagiografska tradicija oblikovana je prema Vizantiji, kulturnoj prestonici pravoslavlja. U toj tradiciji svetitelj je:
-
asket, monah, čovek koji pobeđuje sebe, a ne neprijatelja,
-
uzor smirenja, trpljenja i duhovne mudrosti,
-
simbol veze između naroda i Boga.
Najznačajniji primeri su žitija Svetog Save, Simeona Nemanje i drugih Nemanjića, gde se naglasak stavlja na:
-
duhovnu pobedu umesto oružane,
-
čuda i božansku providnost,
-
moralnu unutrašnjost, a ne spoljašnji podvig.
Ovo odražava suštinsku razliku između vizantijskog pravoslavlja i katoličkog Zapada: dok zapadni junak stiče slavu delima, pravoslavni junak stiče spasenje i svetost.
3. Epski narodni junak – glas narodne istorije
U srpskoj tradiciji postoji i treći tip junaka: epski narodni junak. Iako zapisana u 19. veku, usmena epika čuva duh srednjovekovnih ideala. Junaci poput Marka Kraljevića, Miloša Obilića, Boška Jugovića i drugih predstavljaju:
-
ratnike koji nose osobine viteštva, ali bez feudalno-katoličkog konteksta,
-
junake koji se bore za opstanak zajednice, ne za kraljevski dvor,
-
moralni kod zasnovan na časti, junaštvu, zadatoj reči i žrtvi.
Epski junak nije ni svetitelj ni viteški plemić—on je narodni heroj, često buntovnik i zaštitnik običnog čoveka. Njegova snaga i hrabrost često se uzdižu do mitskih dimenzija, što ga čini najbližim antičkom heroju.
Vizantijski uticaj prisutan je u epskoj etici kroz:
-
naglasak na kosovskom zavetu, duhovnoj borbi i žrtvi,
-
predstavu istorijskih ličnosti kroz religioznu prizmu (npr. knez Lazar kao mučenik),
-
spoj svetovnog i svetog, što u engleskoj tradiciji gotovo da ne postoji.
Zaključak: Tri kulture, tri ideala
Poređenje ova tri modela junaka otkriva duboku razliku između engleskog i srpskog srednjovekovnog sveta:
-
engleski vitez je proizvod katoličke, feudalne, viteške Evrope,
-
srpski svetitelj je proizvod vizantijskog, monaškog i pravoslavnog kulturnog kruga,
-
srpski epski junak predstavlja narodnu viziju junaštva, nezaštićenu od istorijskih nedaća i zato preoblikovanu u mit.
Dok engleska literatura razvija model ratnika-plemića koji se moralno uzdiže kroz viteštvo i služenje kralju, srpska srednjovekovna tradicija uzdiže duhovnog junaka, a narodne pesme stvaraju čuvara kolektivnog sećanja. Ta tri lika zajedno pokazuju koliko književnost oblikuje nacionalni identitet, i koliko se ideal junaka menja u skladu s religijom, političkim uređenjem i kulturnim nasleđem jednog naroda.
No comments:
Post a Comment